In maart is het internationale vrouwendag, elk jaar op 8 maart om precies te zijn. Vorig jaar zat ik op vrouwendag in mijn zonnig zetelhoekje het boek Actieve Hoop van Joanne Macy te herlezen. Als lid van de School of Thinking (VUB) hadden we de opdracht gekregen om een ‘beautiful mind’ voor te stellen aan de groep. Ik koos voor haar. Het werk dat zij ‘De grote ommekeer’ noemt ,gaat uit van de Levende-Syteemtheorie. Het is voor mij al jaren een zienswijze die mij helpt om dieper inzicht te krijgen in mijn eigen observaties en ervaringen in het werken met mensen en organisaties. Het helpt me om de kaders van de Gestaltherapie en het systemisch (opstellings)werk te integreren en om mijn enthousiasme voor generatieve dialogen en de recentere theorieën rond duurzame organisatieontwikkeling met elkaar te kunnen verbinden. In deze blog leg ik de basisprincipes van de levende-systeem theorie uit, wie weet is mijn enthousiasme besmettelijk. Daarna koppel ik door naar het belang van Whole Intelligence om de inzichten goed in de praktijk te ondersteunen.
Een paradigmashift van formaat:
In de tak van de wetenschap die we Levende -Systeemthoerie noemen, verlaat men de mechanische en analytische visie, die in onze samenleving nog steeds domineert, en kiest men voor een andere invalshoek. In plaats van naar de fundamentele bouwstenen te kijken, kijken ze naar gehelen, ze zijn nieuwsgierig naar processen in plaats van naar elementen. Hierdoor komen ze tot ontdekkingen die voor onze doorsnee westerse geest ongelooflijk zijn. Ze ontdekken dat de natuur zichzelf organiseert en proberen de principes van deze zelfregulatie te achterhalen.
Vier onderliggende beginselen:
De onderliggende beginselen lijken wonderbaarlijk eenvoudig en constant. De wetten voltrekken zich in heel het waarneembare universum: van sub-organische tot biologische en ecologische systemen, maar evenzeer in mentale en sociale systemen. Jawel!
Elk open systeem is een geheel, niet tot zijn delen te herleiden: er is een synergetisch samenspel tussen de delen waardoor nieuwe eigenschappen en mogelijkheden ontstaan, de zogenaamde emergente en dus nieuw ontstane eigenschappen. Denk bijvoorbeeld aan de trekkracht van staal, deze is véél groter dan de combinatie van de trekkracht van ijzer en nikkel samen. Op dezelfde manier is een team van onderling goed afgestemde mensen veel daadkrachtiger dan de daadkracht van elk individu opgeteld.
Dankzij de voortdurende doorstroom van materie, energie en informatie zijn open systemen in staat om een evenwicht te bewaren. Systemen zijn zo in staat zich voortdurend aan te passen aan veranderende omstandigheden. Ze doen dit op basis van wat men negatieve of afwijkingsverminderende feedback noemt. Dit wordt ook homeostase genoemd: via feedback worden de afwijkingen verminderd. Denk aan hoe we onze lichaamstemperatuur in stand houden of hoe we leren fietsen. Ik moet hier altijd denken aan het voorbeeld dat wijlen Jef Clement gaf tijdens de opleiding Inspirerend Coachen. Door te luisteren naar het geluid van de fiets die op de ondergrond rijdt, weet je of je goed of slecht bezig bent: loopt het zacht zoemend dan rij je rustig verder, begin je een schurend geluid te horen dan zal je snel bijsturen want dan weet je dat je waarschijnlijk van de baan bent gereden. Stress-coping gedrag kan ook gezien worden als een manier van behoud van evenwicht in een veranderende situatie: even een tasje koffie extra om nog wat langer door te werken in plaats van in slaap te dommelen en dan ’s avonds wat alcohol drinken om het gepieker te verminderen en toch te kunnen slapen. Zo probeert een mens kunstmatig de balans tussen draagkracht en draaglast in evenwicht te houden. Dit kan een tijdje goed gaan.
Naast het behouden van evenwicht, evolueren open systemen ook naar een grotere complexiteit wanneer de uitdagingen blijven aanhouden. Systemen vallen dan uit elkaar of reorganiseren zich in andere vormen. Ook dit gebeurt via een vorm van feedback: positieve of afwijkingsverterkende feedback. Dit is niet enkel de manier waarop wij evolueren maar ook de wijze waarop wij leren: wanneer een bepaalde theorie niet meer houdbaar is, groeien de inzichten en evolueert men naar een ander kader of paradigma om de zaken te kunnen begrijpen. Een klassiek voorbeeld is dat van Copernicus die ontdekte dat de aarde rond de zon draaide en niet omgekeerd. Hierdoor ontstond een wereldbeeld waarin onze klassieke fysica kon ontstaan. Je kan het ook veel dichter bij onze huidige situatie ervaren. Zo zal iemand die te lang en te veel stress ervaart, zijn of haar evenwicht op den duur niet meer kunnen bewaren en zal het systeem crashen. We noemen dit een burn-out: de paradigma-shift die ontstaat is het inzicht (de afwijkingsversterkende feedback) dat de afstemming tussen draaglast en draagkracht structureel niet voldoet en dat het systeem moet veranderen door minder draaglast of meer draagkracht toe te laten.
Elk open systeem is een ‘holon’, het is tegelijk een zelfstandig geheel én een onderdeel van een groter geheel. Holons vormen dus genestelde hiërarchieën: systemen binnen systemen, velden binnen velden, circuits binnen circuits. Elk nieuw holonisch niveau heeft emergente eigenschappen die niet te herleiden zijn tot de eigenschappen van de afzonderlijke delen. De orde ontstaat dus van onderuit, in tegenstelling tot bij veel hiërarchische controlesystemen in onze maatschappij. In open systemen is er integendeel sprake van een spontane samenwerking tot aanpassing aan de omstandigheden en dit tot wederzijds voordeel. Denk aan hoe atomen zich verbinden tot moleculen, van cel tot orgaan en van persoon tot familie, … Zo beschikken mensen over grotere hersenen waardoor ze een reflectief bewustzijn kunnen ontwikkelen. Deze evolutie is ontstaan uit de noodzaak om keuzes te kunnen maken. Er moest feedback over de feedback mogelijk zijn (grotere complexiteit): in plaats van instinctief telkens te vechten, vluchten of bevriezen bij dreiging was er ook de noodzaak om te leren reflecteren over de situatie en andere keuzes te kunnen maken, bv het aangaan van een dialoog om tot een oplossing te komen voor alle betrokkenen. Een ander voorbeeld is hoe onze Belgische collega-filosoof Chabot burnout definieert als een spiegelstoornis: de mens wordt ziek omdat hij onderdeel is van een groter systeem dat zelf burnout of uitgeput is.
Erkennen van de onderlinge afhankelijkheid van denken en voelen, van materie en proces:
De levende-systeemtheorie verbindt dus opnieuw de materie met het proces. Deze verbinding was in de mechanistische kijk op de realiteit verloren gegaan. Materie en proces, het Zelf en de ander, de gedachten en de gevoelens worden terug in hun onderlinge afhankelijkheid beschouwd en onderzocht. “Zintuiglijke waarnemingen, emoties en intuïties beïnvloeden elkaar wederzijds en zijn even zovele manieren om complexe samenhangen in het weefsel van onze wereld te begrijpen” (Joanna Macy). Gary Zukav noemt dit de transformatie van een vijf-zintuiglijke bewustzijn naar een multi-sensorieel bewustzijn.
In deze 21e eeuw evolueert de wetenschap dus steeds meer naar een holistisch beeld van de werkelijkheid. Voor de levende-systeemtheorie, ook wel chaostheorie genoemd, zijn materie, leven en bewustzijn consistente elementen in een machtig en veelomvattend proces van enorme complexiteit, dat volgens coherente en harmonieuze wetten verloopt.
“Materie als fundamenteel kenmerk van de realiteit maakt plaats voor energie, en ‘veld-continuums’ verdringen afzonderlijke deeltjes als de basiselementen van een in energie badend universum. Het universum is een naadloos geheel dat evolueert in het verloop van kosmische tijdperken en daarbij voorwaarden schept waaronder het leven - en vervolgens het denken en bewustzijn - kunnen ontstaan.” (Ervin Laszlo)
Bij deze geeft dit aandienende holisme van de nieuwe fysica en biologie nieuwe legitimiteit aan het mondiale holistische denken van de grote culturele tradities.
Hoe helpen deze inzichten ons en hét leven vooruit?
Wanneer ik deze inzichten laat doordringen en diep toelaat, komen de rationele inzichten van de hedendaagse wetenschappen in overeenstemming met de meer intuïtieve inzichten van de Gestalttheorie en het systemisch werk. Voor mij ging er een proces van jaren zoeken, onderzoeken, ervaren, studeren en koppig blijven bevragen vooraf aan het vreugdedansje dat ik sinds enige tijd kan maken: ik heb in de levende systeemtheorie (en aansluitend ook in het complexiteitsdenken) een invalshoek gevonden die mij toelaat om de wereld en het leven beter te begrijpen en heb daardoor mijn werk als therapeut en coach ook nog beter kunnen verdiepen. De mens is als zelfstandig functionerend systeem niet los te denken van de grotere systemen waarbinnen hij functioneert. Bovendien kan hij vanuit zijn reflectief vermogen ook ingrijpen op de ontwikkeling van de systemen waarbinnen hij functioneert.
Het belang van vaardig worden in Whole Intelligence:
Wat Malcolm Parlett Whole Intelligence noemt is mijns inziens een zeer verdienstelijke poging tot integratie van Gestalttheorie met de inzichten van de levende-systeemtheorie in de praktijk van ons alledaags bestaan. Volgens Parlett kunnen we op een duurzame wijze de ontwikkeling van onze levende systemen ondersteunen door wat hij Whole Intelligence noemt te beoefenen. Het is een verzamelnaam van 5 vaardigheden waar we als mensheid op moeten inzetten willen we als mensheid meewerken aan mondiale vernieuwing om straks totale ineenstorting van het systeem te voorkomen. (Ineenstorting betekent hier niet dat het leven niet meer evolueert maar misschien wel dat de mensheid zichzelf uit de geschiedenis schrijft). De 5 vaardigheden laten zich als volgt samenvatten:
Wij zijn als mens in essentie in staat om te antwoorden op een bepaalde situatie: we zijn in staat om ervaring te ontwikkelen, gegevens te verzamelen en vervolgens te handelen vanuit eigenaarschap en dus verantwoordelijkheid aan de dag te leggen. Dit staat tegenover de verleiding van de 'one size fits all' aanpak of het top-down gedrag dat we in veel systemen of contexten tegenkomen. Iemand die Whole Intelligence beoefent doet niet liever dan steeds af te stemmen op de situatie in plaats van standaard protocollen toe te passen. We herkennen hierin de waarde van het present zijn in het Hier en Nu.
De mens is een relationeel wezen en kan op veel verschillende manieren met anderen omgaan, van het overbruggen van verschillen tot het vinden van gebieden van overeenkomst met mensen die we niet kennen. In deze bewegingen voelen we als mens wat mogelijk is en zelfs noodzakelijk om onszelf en de ander verder te laten ontwikkelen. We erkennen daarin fundamenteel het belang van de ander en zijn bereid om de mens achter de façade te ontmoeten en ons door hem te laten raken.
De vaardigheid van het experiment: als mens zijn we in staat om vanuit de vertrouwdheid van wat we kennen de veiligheid te putten om dat wat nieuw is te verkennen. In het zoeken naar antwoorden op crisissen hebben we deze vorm van creativiteit hard nodig. Of het nu om een crisis in de privé- of werksfeer gaat of om het bestrijden van Covid of de klimaatopwarming, dit kan maar als we hebben leren balanceren tussen het bekende en het onbekende.
Ons weten is een belichaamd weten: ook neurowetenschappen bevestigen steeds meer hoe denken en voelen voortdurend met elkaar verweven zijn. Je zou kunnen zeggen dat voelen een bepaalde vorm van denken is. Ideeën zijn immers nooit emotioneel neutraal, ze roepen altijd bepaalde graad van enthousiasme, angst of andere emotionele klanken op. Goed ontwikkelen gaat dus voorbij aan de kunstmatige scheiding van geest en lichaam. Alleen zo zullen we als mens(heid) in staat zijn om onze waarden te integreren in de uitdagingen waar we in ons leven voor staan. We kunnen als mensen leren om te denken mét voelen, van of-of naar en-en zeg ik zelf altijd, zonder ons in onze emoties te verliezen of te doen alsof we er geen hebben. Door ons gewaar te worden van ons belichaamd weten, herstellen we ook de relatie met de natuur. Andersom is ook waar: wanneer we het contact met de natuur opzoeken, worden we ons meer gewaar van onze belichaamde natuur van zijn.
De mens is in staat om zijn eigen waarnemer te zijn. Deze capaciteit tot reflectie is in de basis in elke mens aanwezig, daarom nog niet in de praktijk bij iedereen even goed ontwikkeld. We kunnen via reflectie leren om inzicht te krijgen in onze sterktes en zelfs in onze blinde vlekken. We kunnen vanuit reflectie onze manier van zijn in de wereld bijsturen en ontwikkelingen ondersteunen die onze manier van leven veranderen. Door de patronen van ons denken en ons gedrag in bewustzijn te brengen, beseffen we hoe zowel ons gedrag en ons denken van invloed zijn op anderen, op de samenleving én op toekomstige generaties.
Ben je nieuwsgierig en wil je graag ontdekken hoe deze inzichten je kunnen helpen om ook binnen je eigen leven en werken meer aan te sluiten bij de levensstroom in plaats van er in verstikt te geraken? Binnenkort komt mijn e-book uit waarin ik hier dieper op in ga. Ik werk ook aan een (online) programma waarin je als mens meer verbinding kan voelen met het Levensweb en zo je eigen evolutie kan ondersteunen van louter overleven naar voller in het leven staan. Schrijf je zeker in op mijn nieuwsbrief wanneer je op de hoogte wil blijven.
PS 1: Wil je er zelf ook graag meer over lezen? Hier zijn enkele leestips voor boeken die mij veel extra inzicht gaven:
Terugkeer naar het leven, Joanne Macy & Molly Young Brown
Het Chaospunt, Ervin Laszlo
De zetel van de ziel, Gary Zukav
Future Sence, Malcolm Parlett
Filosofie van de burn-out, Pascal Chabot
PS 2: Luister je graag naar verhalen van inspirerende mensen die vanuit een multi-sensorieel bewustzijn het leven ervaren en mee vormgeven? De verschillende afleveringen van onze Podcast The HUMAN TAKEOVER kan je hier beluisteren